نقد و تحلیل فرح در عرفان اسلامی از آغاز تا قرن هفتم هجری با تأکید بر مکتب خراسان

« فرح» از مباحث بسیار مهم در عرفان اسلامی و به ویژه عرفان خراسان است و در سیر و سلوک عارفان و نیل به مقصود نقش اساسی ایفا می کند. در منظومه تفکّر عرفانی، فرح به حق تعالی در سیر الی الله از اثر ارتقاءبخش و تعالی دهنده عظیمی برخوردار است و سالک را به دریافت حقایقی نائل می کند که با سالها عبادت و مجاهدت به دست نمی آید. رویکرد عرفا به موضوع فرح، نشأت گرفته از آیات الهی قرآن و روایات است. در منابع دینی، فرح پسندیده، توجه به مُنعم و سپاسگزاری از او و رضایت خداوند را در پی دارد اما فرح مذموم و برخاسته از انگیزه های شهوانی، موجب غفلت از مُنعم، سرمستی، غرور و ضلالت می شود. اهل معرفت نیز بر همین اساس، از دنیا و شادی های مذموم آن روی گردان شده و فرح به حق تعالی را بهترین مبنا برای شادمانی حقیقی و پایدار دانسته اند و آن را در اموری چون ایمان به خدا، قرب الی الله، عشق الهی، معرفت حق و شناخت نفس، رضا به مقدرّات الهی، طاعت خداوند و ذکر او متبلور دیده اند. در قرن سوم هجری، مکتب خراسان به جلوداری بایزید بسطامی، حول محور سکر شکل می گیرد و مبانی این مشرب عرفانی، به فرح و شادمانی در مناسبات عرفانی جایگاه ویژه ای می بخشد. به طور کلّی سیر تطوّر فرح، حرکت تدریجی از خوف و قبض و حزن به رجا و بسط و فرح را نشان می دهد و دیدگاه اخروی نسبت به فرح که بر اذهان زاهدان و صوفیان نخستین سایه افکنده بود وکمال شادی ها را در بهشت محقّق می دید، به تدریج رنگ می بازد و عارف، بهشت و فرح راستین را در همین دنیا و در محبّت و معرفت خداوند و دریافت های شهودی خود تجربه می کند. این رساله در پنج فصل تنظیم گردیده است. فصل اول، دربردارنده کلیات تحقیق است. به سبب تأثیر فراوان آیات قرآنی و روایات در رویکرد عارفان نسبت به فرح، فصل دوم را به بررسی جایگاه فرح در قرآن، روایات و تفاسیر اختصاص داده ایم. در فصل سوم تعریفی از فرح، اقسام، مراتب، جلوه ها و فواید آن در متون عرفانی ارائه داده و علل روی گردانی عرفا از شادی های دنیوی و تمهیداتی را که برای رهایی از فرح مذموم و ایجاد فرح ممدوح اندیشیده اند، بیان کرده ایم. در فصل چهارم، سیر تطوّر فرح در عرفان اسلامی از آغاز تا قرن هفتم را تبیین کرده و از دیدگاه های عارفان برجسته هر دوره که در روند تحوّلات فرح تأثیر گذار بوده اند نیز سخن گفته ایم. در فصل پنجم به عوامل ایجاد کننده فرح در عرفان اسلامی پرداخته ایم. این عوامل که اغلب جزو مبانی عرفان خراسان به شمار می آیند عبارتند از: رجا، بسط، انس، سماع، وجد، تجلّیات جمالی، سکر و فنا، توکّل، رضا، مرگ و حزن ممدوح.